W prawie cywilnym obowiązuje zasada dotrzymywania umów (z łac. pacta sunt servanda). Wobec tego regułą powinno być wygaszenie kontraktu na skutek jego wykonania. Są jednak i takie umowy, które kończy upływ terminu. Również strony swoimi czynnościami mogą spowodować wcześniejsze zakończenie umowy. Należą do nich rozwiązanie umowy za porozumieniem stron oraz czynności jednostronne w postaci wypowiedzenia lub odstąpienia od umowy.
Sposoby wygaśnięcia umowy
Umowa może wygasać na skutek jej wykonania, nadejścia określonego w niej terminu lub też na skutek czynności prawnych podejmowanych przez strony, jak rozwiązanie, wypowiedzenie czy odstąpienie. Nie są to pojęcia tożsame i nie mogą być dowolnie wykorzystywane w praktyce.
Możliwe warianty zakończenia umowy o charakterze ciągłym (czyli np. umowy najmu, dzierżawy, użyczenia, umowy agencyjnej, o świadczenie usług) zależą przede wszystkim od tego, czy stosunek zobowiązaniowy został nawiązany na czas oznaczony – wówczas wygasa z upływem tego terminu (choć możliwe jest także jego przedłużenie), czy na czas nieoznaczony – w takiej sytuacji do wygaśnięcia umowy może dochodzić w wyniku wypowiedzenia.
Z kolei zobowiązanie bezterminowe o charakterze ciągłym wygasa po wypowiedzeniu przez dłużnika lub wierzyciela z zachowaniem terminów umownych, ustawowych lub zwyczajowych, a w razie braku takich terminów niezwłocznie po wypowiedzeniu.
Dla odmiany, sprzedaż, dostawa czy umowa o dzieło to kontrakty ze świadczeniem jednorazowym. Takie umowy wygasają najczęściej na skutek ich wykonania, a zamiast wypowiedzenia charakterystycznego dla umów ze świadczeniem ciągłym sposobem na jednostronne ich zakończenie jest odstąpienie od umowy.
Na ogół wypowiedzenie nie służy do zakańczania umów zawartych na czas oznaczony, chyba że ustawodawca na to zezwala.
Dopuszczalność rozwiązania
Przepisy nie regulują samego rozwiązania umowy. Przyjąć jednak należy, że umowa rozwiązująca jest dopuszczalna wtedy, gdy jeszcze istnieje dany stosunek zobowiązaniowy (np. dzierżawy, sprzedaży). Po jego wygaśnięciu nie ma bowiem czego rozwiązywać. Strony mogą się porozumieć w kwestii rozwiązania umowy zarówno w przypadku, gdy została zawarta na czas oznaczony, jak i tej o charakterze bezterminowym (na czas nieoznaczony). Ponadto rozwiązanie umowy, jako czynność prawna dwustronna, może mieć miejsce zarówno w umowach ze świadczeniem jednorazowym, jak i w umowach ze świadczeniem ciągłym (trwałym).
Odstąpienie a wypowiedzenie
Odstąpienie od umowy lub jej wypowiedzenie, jako – w przeciwieństwie do porozumienia o rozwiązaniu – jednostronne sposoby zakończenia stosunku zobowiązaniowego, zazwyczaj nie są dostępne jednocześnie i nie mogą być dowolnie wybierane. Odstąpienie od umowy w zasadzie zarezerwowane jest dla umów ze świadczeniem jednorazowym, np. umowy sprzedaży, umowy o dzieło. Natomiast wypowiedzenie umowy jest charakterystyczne dla umów ze świadczeniem ciągłym.
Przyczyną takiego rozróżnienia są inne skutki prawne, jakie wywołują obie czynności. Mianowicie odstąpienie od umowy działa ze skutkiem wstecznym, a więc niweczy wszystkie skutki prawne zawartej umowy. Strony są wówczas zobowiązane zwrócić sobie nawzajem spełnione już świadczenia.
Dla odmiany, wypowiedzenie jest skuteczne na przyszłość, czego jednak nie należy utożsamiać z okresem wypowiedzenia. Nierzadko bowiem wypowiedzenie następuje ze skutkiem natychmiastowym, tj. bez okresu wypowiedzenia. Różnica pomiędzy wypowiedzeniem umowy a odstąpieniem od niej sprowadza się do czego innego. Otóż wypowiedzenie umowy nie prowadzi do wyeliminowania skutków prawnych, które powstały wcześniej w trakcie trwania umowy, a tym samym nie powoduje konieczności zwrotu spełnionych już świadczeń i rozliczeń za miniony już czas. Wymaga tego właśnie specyfika zobowiązań ciągłych, których przecież nie sposób zwrócić.
Odstępne
Nierzadko sam kontrakt przewiduje furtkę w postaci tzw. odstępnego lub umownego prawa odstąpienia. Obie te instytucje osłabiają umowę przez wprowadzenie elementu niepewności – dają stronie uprawnionej możliwość wycofania się z umowy bez konieczności uzasadniania swej decyzji.
Można zastrzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy. W zastrzeżeniu umownym prawa odstąpienia powinny się więc znaleźć dwa podstawowe elementy:
1) wskazanie czy prawo odstąpienia od umowy przysługuje tylko jednej ze stron, czy może obu stronom oraz
2) określenie terminu, w którym możliwe jest skorzystanie z tego prawa.
Skutek wykonania umownego prawa odstąpienia czy odstępnego jest ten sam. Umowa uważana jest za niezawartą, zaś to, co strony już świadczyły, podlega zwrotowi w stanie niezmienionym.
Forma zakończenia umowy
Jeżeli umowa została zawarta w formie pisemnej, jej rozwiązanie za zgodą obu stron, jak również odstąpienie od niej albo jej wypowiedzenie powinno być stwierdzone pismem (art. 77 § 2 K.c.). Ustawodawca nie przewidział tutaj sankcji nieważności na wypadek niezachowania tej formy. Wiąże się to często tylko z ograniczeniami dowodowymi na fakt dokonania danej czynności. Jeżeli jednak umowa pierwotna zawarta była w innej formie szczególnej (np. w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi), wówczas rozwiązanie umowy za zgodą obu stron wymaga zachowania takiej formy, jaką ustawa lub strony przewidziały w celu zawarcia pierwotnej, natomiast odstąpienie od umowy albo jej wypowiedzenie powinno być stwierdzone pismem (art. 77 § 3 K.c.).
Kontrahenci mogą sami ustalić w umowie formę czynności prowadzących do jej wygaśnięcia. Typowym przykładem jest tutaj zastrzeżenie, że rozwiązanie lub wypowiedzenie/odstąpienie od umowy wymagają formy pisemnej pod rygorem nieważności. Wówczas dokonując określonej czynności należy pamiętać o zachowaniu właściwej formy. W przeciwnym razie nie odniesie ona zamierzonego skutku.
Podstawa prawna
Ustawa z dnia 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r. poz. 121 ze zm.)
autor: Tomasz Konieczny
Gazeta Podatkowa nr 10 (1155) z dnia 2015-02-02
GOFIN poleca praktyczny serwis internetowy www.WszystkoDlaKsiegowych.pl
Nie wiedziałem, że to takie skomplikowane. Dzięki za artykuł – bardzo pomocny :D
Jak zwykle rzeczowo i profesjonalnie. Świetny tekst i przystęonie napisany.