Wykonywanie wielu prac wiąże się z większą odpowiedzialnością materialną za mienie wykorzystywane w trakcie pracy. Podwyższa to „finansowe” ryzyko po stronie pracowników zatrudnianych na określonych stanowiskach. Mimo że generalnie odpowiedzialność za mienie służbowe ponosi pracodawca, w przypadku powierzenia go pieczy pracownika, ten przejmuje niejako część tej odpowiedzialności.

Albo umowa, albo wypowiedzenie

Wiele osób podejmujących pracę w zawodach związanych z handlem czy nadzorem nad mieniem, otrzymuje na etapie rekrutacji „wiązaną” ofertę zatrudnienia. Kandydatowi na pracownika przedstawiana jest propozycja zawarcia umowy o pracę i dodatkowo umowy o odpowiedzialności materialnej. Odmowa akceptacji tej drugiej umowy w praktyce może oznaczać odrzucenie danej osoby w procesie naboru. Podobne sytuacje mogą występować już w trakcie zatrudnienia. Zmiana stanowiska pracy, np. z pracownika biurowego na magazynowego, może się wiązać z przedstawieniem pracownikowi do podpisania umowy w zakresie odpowiedzialności materialnej za powierzone mienie. Jest to nowa sytuacja dla pracownika, który uprzednio nie był obciążony dodatkową odpowiedzialnością i związanym z tym ryzykiem pokrywania ewentualnych szkód w mieniu. Dlatego wielu z pracowników niechętnie odnosi się do perspektywy przyjęcia na siebie nowego zobowiązania i rozważa konsekwencje podpisania dodatkowej umowy.

Z formalnego punktu widzenia odmowa podpisania przez pracownika umowy o odpowiedzialności materialnej czy przyjęcia odpowiedzialności za mienie w innej formie (np. w drodze protokołu zdawczo-odbiorczego) nie może być powodem do szykan ze strony pracodawcy. Pracownik nie ma obowiązku podpisywać dodatkowych umów, czy chodzi o odpowiedzialność materialną, zakaz konkurencji, czy też umowę szkoleniową. Z drugiej jednak strony pracodawca nie ma obowiązku kontynuowania współpracy z pracownikiem, który odmawia zawarcia umowy ważnej z punktu widzenia interesów zatrudniającego.

Na stanowiskach pracy związanych z nadzorem nad mieniem (w magazynach, w dozorze, w sklepie przy sprzedaży) przekazanie pracownikowi mienia wraz z odpowiedzialnością materialną jest zwykłym elementem stosunku pracy. Takie przekazanie ułatwia pracodawcy dochodzenie roszczeń w razie zaistnienia szkody w mieniu. Dyscyplinuje też pracownika, któremu podlega mienie, do sprawowania nad nim wzmożonego nadzoru. Nie bez znaczenia jest też przerzucenie na odpowiedzialnego materialnie pracownika ciężaru dowodu, że szkoda powstała bez jego winy. Te wszystkie okoliczności powodują, że pracodawca może nie być zainteresowany dalszym zatrudnianiem pracownika, który chce pozostawić całość odpowiedzialności materialnej po jego stronie. Konsekwencją odmowy podpisania umowy dotyczącej tej odpowiedzialności może więc być wypowiedzenie przez pracodawcę umowy o pracę. W przypadku stanowisk, z którymi związana jest gospodarka i obrót mieniem, takie wypowiedzenia na ogół uznawane są za uzasadnione.

Roszczenie o naprawienie szkody w mieniu powierzonym przedawnia się z upływem roku od dnia, w którym pracodawca powziął wiadomość o jej wyrządzeniu.

Weksel dla zabezpieczenia przyszłych roszczeń

Przejęcie odpowiedzialności za mienie powierzone, na ogół potwierdzone podpisaniem umowy o odpowiedzialności materialnej, to nie jedyne dodatkowe elementy pracy na określonych stanowiskach. Częstą praktyką jest podpisywanie przez pracowników odpowiedzialnych materialnie weksli in blanco. Niekiedy jest to nieformalny warunek podjęcia lub kontynuowania zatrudnienia. Prawo pracy nie wypowiada się na temat dopuszczalności takich weksli w stosunkach pracy. Przez wiele lat ich stosowanie było akceptowane na podstawie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 21 maja 1981 r. (sygn. akt IV PRN 6/81). W wyroku tym SN uznał, że Kodeks pracy nie wyłącza możliwości zabezpieczenia roszczeń pracodawcy o naprawienie szkody w mieniu powierzonym w drodze weksla. Stosowanie weksla w relacji pracodawca – pracownik budziło jednak kontrowersje oraz obawy o nadużywanie tego instrumentu prawnego przez pracodawcę.

Obawy te potwierdza inny wyrok Sądu Najwyższego, który, w przeciwieństwie do wcześniejszego orzeczenia SN, wykluczył wystawienie weksla gwarancyjnego jako środka zabezpieczenia roszczeń pracodawcy o naprawienie szkody w mieniu powierzonym. SN uznał nawet, że w świetle art. 18 § 1 K.p. przewidującego zakaz pogarszania sytuacji prawnej pracownika w porównaniu do rozwiązań ustawowych, takie weksle są nieważne z mocy prawa (patrz wyrok SN z dnia 26 stycznia 2011 r., sygn. akt II PK 159/10). Pracownik, który podpisuje weksel, musi jednak pamiętać, że w chwili obecnej brak jest w prawie pracy przepisu, który wyraźnie zabraniałby pracodawcy stosowania weksla. Orzeczenie sądu nie obroni więc od razu pracownika przed prawnymi konsekwencjami jego podpisania.

Jak uchylić się od umowy?

Wycofanie się z umowy o odpowiedzialności materialnej za mienie powierzone nie jest proste. W przypadku umowy indywidualnej zawieranej z jednym pracownikiem, Kodeks pracy nie przewiduje odpowiednich regulacji. Mówi on wprost o umowie o odpowiedzialności materialnej tylko w odniesieniu do umowy o wspólnej odpowiedzialności za mienie powierzone. W przypadku tej umowy prawo pracy ustala zasady wypowiedzenia lub odstąpienia od niej, precyzując je w rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie wspólnej odpowiedzialności materialnej pracowników za powierzone mienie (Dz. U. z 1996 r. nr 143, poz. 663). Takich regulacji brakuje w przypadku jednostkowej umowy o odpowiedzialności materialnej. Stąd należy przyjąć, że obowiązuje ona przez cały okres zatrudnienia na stanowisku związanym z odpowiedzialnością materialną, maksymalnie do czasu ustania stosunku pracy. Dopuszczalne jest także, wobec braku wyraźnego zakazu w prawie pracy, wprowadzenie zapisu o możliwości wypowiedzenia takiej umowy.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 26.06.1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 ze zm.)

autor: Agata Barczewska

Gazeta Podatkowa nr 27 (964) z dnia 2013-04-04

Ważne wyroki w sprawach podatkowych. Wszystko na ten temat w poradniku na GOFIN.pl