Praca zarobkowa może być wykonywana w różnych formach, w tym w ramach umów cywilnoprawnych. Jedną z takich umów jest umowa zlecenia, ceniona ze względu na elastyczność i brak obciążeń, jakie występują przy zatrudnieniu etatowym. Zasadniczo wykonywanie umowy zlecenia stanowi tytuł do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego w ZUS. Nie jest tak, gdy zleceniobiorca wykonuje nieodpłatną umowę zlecenia. Taka umowa generalnie nie powoduje obowiązku ubezpieczeniowego. Wyjątek stanowi zawarcie umowy zlecenia o takim charakterze ze współmałżonkiem przedsiębiorcy.

Umowa zlecenia jest umową cywilnoprawną uregulowaną w art. 734-751 Kodeksu cywilnego. Przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie. Umowa taka ma charakter umowy starannego działania. Jej zawarcie nakierowane jest na konkretne działanie, a nie na jego rezultat.

ZUS zleceniobiorcy

Umowa zlecenia stanowi dla osoby wykonującej pracę na jej podstawie tytuł do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych (czyli emerytalnego, rentowych i wypadkowego), a także zdrowotnego. Obowiązek ubezpieczeń powstaje wówczas od dnia oznaczonego w umowie jako dzień rozpoczęcia jej wykonywania i trwa do dnia rozwiązania lub wygaśnięcia tej umowy.

Osoba wykonująca umowę zlecenia może przystąpić na zasadzie dobrowolności do ubezpieczenia chorobowego. Objęcie tym ubezpieczeniem następuje od dnia wskazanego we wniosku, nie wcześniej jednak niż od dnia, w którym wniosek został zgłoszony. Tylko gdy zgłoszenie do obowiązkowych ubezpieczeń emerytalnego i rentowych zostanie dokonane w terminie 7 dni od daty powstania obowiązku tych ubezpieczeń, wtedy objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym nastąpi od dnia wskazanego we wniosku.

Od 1 stycznia 2022 r. nastąpią zmiany przepisów, które uproszczą zasady ustalania podlegania m.in. dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu (pisaliśmy o tym w GP nr 85 z 2021 r., na str. 14).

Zgłoszenie do ubezpieczeń w ZUS

Zgłoszenia zleceniobiorcy do ubezpieczeń społecznych i zdrowotnego lub tylko do zdrowotnego w ZUS dokonuje zleceniodawca na formularzu:

• ZUS ZUA – gdy zgłoszenie następuje do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego lub
• ZUS ZZA – gdy zleceniobiorca jest zgłaszany wyłącznie do ubezpieczenia zdrowotnego (ma to miejsce w przypadku zbiegu tytułów do ubezpieczeń).

Przedmiotowego zgłoszenia dokonuje na wymienionych drukach z kodem tytułu ubezpieczenia 04 11 X X, w terminie 7 dni od dnia oznaczonego w umowie zlecenia jako dzień rozpoczęcia jej wykonywania (termin ten liczy się od następnego dnia po dniu, w którym powstał obowiązek ubezpieczeń).

Podstawa wymiaru składek

Wynagrodzenie zleceniobiorców najczęściej ustalane jest w sposób kwotowy lub w kwotowej stawce godzinowej. Bywa też, że uzyskują oni wynagrodzenie w stawce akordowej albo prowizyjnej. W takich przypadkach – jak stanowi art. 18 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, zwanej ustawą systemową – składki na ubezpieczenia społeczne zleceniodawca nalicza zleceniobiorcom od kwoty przychodu w rozumieniu przepisów o pdof uzyskanego ze zlecenia.

Jeśli odpłatność za umowę zlecenia została określona w inny sposób, wówczas podstawę wymiaru tych składek stanowi zadeklarowana kwota, która nie może być niższa od minimalnego wynagrodzenia.

Z kolei podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie zdrowotne stanowi dla zleceniobiorcy kwota przyjmowana do podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, pomniejszona o kwoty składek na ubezpieczenia społeczne finansowane z jego środków. Wynika to z art. 81 ust. 1 i ust. 6 ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, zwanej ustawą zdrowotną.

Składki ZUS za zleceniobiorcę płatnik składek (zleceniodawca) powinien rozliczać w imiennym raporcie ZUS RCA dołączonym do deklaracji rozliczeniowej ZUS DRA.

Za zleceniobiorcę objętego obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalno-rentowymi zleceniodawca zasadniczo nalicza i opłaca też składki na fundusze pozaubezpieczeniowe, tj. FP i FS oraz FGŚP.

Druki ZUS ZUA, ZUS ZZA, ZUS RCA i ZUS DRA dostępne są w serwisie druki.gofin.pl, w dziale Składki ZUS.

Etat i zlecenie w jednej firmie

Jeżeli osoba fizyczna wykonuje umowę zlecenia zawartą z własnym pracodawcą (lub na rzecz własnego pracodawcy), to dla celów ubezpieczeń w ZUS jest ona traktowana jak pracownik. Określa to art. 8 ust. 2a ustawy systemowej. Płatnik składek, z tytułu zawartej umowy zlecenia, nie przekazuje jednak dodatkowego zgłoszenia takiej osoby do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego w ZUS. W podstawie wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne uwzględnia łączny przychód z umowy o pracę i zlecenia, a następnie od tej kwoty rozlicza ww. składki, wykazując je w jednym bloku imiennego raportu ZUS RCA, z pracowniczym kodem tytułu ubezpieczenia, tj. 01 10 X X. Podstawę wymiaru składki zdrowotnej wykazuje również jako łączny przychód z obydwu umów, pomniejszony o składki na ubezpieczenia społeczne finansowane przez ubezpieczonego. Z tym że składkę zdrowotną oblicza się odrębnie z etatu i ze zlecenia i po zsumowaniu wpisuje w łącznej kwocie w raporcie ZUS RCA.

Umowa z uczącą się osobą w wieku do 26 lat

Osoby wykonujące umowę zlecenia (agencyjną lub inną umowę o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia) nie podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, jeżeli są uczniami szkół ponadpodstawowych lub studentami do ukończenia 26 lat. Stanowi tak art. 6 ust. 4 ustawy systemowej. Takie osoby nie podlegają też ubezpieczeniu zdrowotnemu (por. art. 69 ust. 1 ustawy zdrowotnej) – przykład.

Inaczej jest w przypadku, gdy uczeń/student w wieku do ukończenia 26 lat zawiera umowę zlecenia z własnym pracodawcą lub wykonuje ją na jego rzecz. Wtedy nie jest on wyłączony z obowiązku ubezpieczeń społecznych i zdrowotnego z tytułu takiej umowy. Obowiązuje tu zasada, zgodnie z którą zleceniobiorca wykonujący umowę zlecenia zawartą z własnym pracodawcą (lub wykonujący pracę na jej podstawie na rzecz własnego pracodawcy), dla celów ubezpieczeń w ZUS jest traktowany jak pracownik.

Zlecenie z małżonkiem przedsiębiorcy

W sytuacji gdy małżonek osoby prowadzącej pozarolniczą działalność spełnia warunki określone dla osób współpracujących, o których mowa w art. 8 ust. 11 ustawy systemowej, tj. pozostaje z przedsiębiorcą we wspólnym gospodarstwie domowym i współpracuje przy prowadzeniu pozarolniczej działalności, podlega ubezpieczeniom w ZUS jako osoba współpracująca. Także współmałżonka zatrudnionego na podstawie umowy o pracę, który spełnia wymienione w tym przepisie kryteria, uważa się za osobę współpracującą z przedsiębiorcą (art. 8 ust. 2 ustawy systemowej). Taka zasada nie ma jednak zastosowania do umowy zlecenia zawartej pomiędzy przedsiębiorcą i jego współmałżonkiem. W takiej bowiem sytuacji współmałżonek przedsiębiorcy z tytułu wykonywanego zlecenia podlega obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym i zdrowotnemu w ZUS jako zleceniobiorca. Zgłasza się go do tych ubezpieczeń z kodem tytułu ubezpieczenia 04 11 X X. Bez znaczenia jest tutaj prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego przez te osoby. Wykonywanie pracy na podstawie umowy zlecenia stanowi bowiem odrębny od współpracy przy prowadzeniu pozarolniczej działalności gospodarczej tytuł do ubezpieczeń społecznych (por. interpretację Oddziału ZUS w Lublinie z dnia 31 sierpnia 2016 r., znak: WPI/200000/43/930/2016).

Zlecenie bez wynagrodzenia

Wykonawcy umowy zlecenia (zleceniobiorcy) najczęściej należy się wynagrodzenie. Nie ma jednak żadnych przeciwwskazań, aby zleceniobiorca i zleceniodawca ustalili, że dana czynność prawna lub usługa będzie wykonywana nieodpłatnie. W tym zakresie przepisy Kodeksu cywilnego pozostawiają decyzję stronom umowy zlecenia, co reguluje art. 735 § 1 Kodeksu cywilnego.

W jego treści ustawodawca wskazał, że jeżeli z umowy ani z okoliczności nie wynika, że przyjmujący zlecenie zobowiązał się wykonać je bez wynagrodzenia, za wykonanie zlecenia należy się wynagrodzenie. Przepis ten pozwala zatem stronom (tu: zleceniobiorcy i zleceniodawcy) zawrzeć nieodpłatną umowę zlecenia, jeśli tak postanowią. Kwestia nieodpłatnego charakteru umowy zlecenia musi jednak wyraźnie wynikać z treści umowy albo okoliczności towarzyszących jej zawarciu.

Gdy zleceniobiorca wykonuje nieodpłatną umowę zlecenia (z zawartej umowy zlecenia jednoznacznie wynika jej nieodpłatny charakter), to taka umowa nie powoduje dla niego powstania obowiązku ubezpieczeń społecznych i zdrowotnego w ZUS. W efekcie zleceniodawca nie ma podstaw do zgłoszenia takiej osoby do tych ubezpieczeń w ZUS i do opłacania za nią składek. Jak wskazał Dyrektor Opolskiego Oddziału Wojewódzkiego NFZ w decyzji z dnia 8 marca 2016 r., nr 08/01/I/2016: „(…) umowa zlecenia stanowi tytuł do ubezpieczenia zdrowotnego, lecz objęcie ubezpieczeniem jest możliwe, co do zasady, jeżeli ma charakter odpłatny, bowiem zleceniobiorca z tytułu nieodpłatnie wykonywanej umowy zlecenia nie osiąga przychodu i zleceniodawca nie ma z czego potrącić składki na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne. (…)”.

Nieodpłatne zlecenie ze współmałżonkiem przedsiębiorcy

Biorąc pod uwagę wcześniejsze wyjaśnienia można stwierdzić, że przedsiębiorca z tytułu zawarcia ze współmałżonkiem (pozostającym z nim we wspólnym gospodarstwie domowym) nieodpłatnej umowy zlecenia nie zgłasza takiej osoby do obowiązkowych ubezpieczeń w ZUS. W konsekwencji nie opłaca za taką osobę składek ubezpieczeniowych. Organ rentowy prezentuje w tej kwestii jednak inne stanowisko. Uważa, że w przypadku zawarcia przez przedsiębiorcę z małżonkiem nieodpłatnej umowy zlecenia obowiązek ubezpieczeń społecznych powstanie w związku z wykonywaniem przez małżonka współpracy przy prowadzeniu pozarolniczej działalności gospodarczej (por. interpretację indywidualną Oddziału ZUS w Lublinie z dnia 7 czerwca 2017 r., znak: WPI/200000/43/596/2017).

Stanowisko to potwierdził organ rentowy również w piśmie z dnia 16 listopada 2017 r. stanowiącym odpowiedź na zapytanie naszego Wydawnictwa. Wyjaśnił w nim m.in., że jeżeli współmałżonek przedsiębiorcy (pozostający z nim we wspólnym gospodarstwie domowym) wykonuje:

• odpłatną umowę zlecenia – podlega ubezpieczeniom w ZUS jako zleceniobiorca,
• nieodpłatną umowę zlecenia – podlega ubezpieczeniom w ZUS jako osoba współpracująca (przykład).

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2021 r. poz. 423 ze zm.)

Ustawa z dnia 27.08.2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. z 2021 r. poz. 1285 ze zm.)

Ustawa z dnia 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2020 r. poz. 1740 ze zm.)

autor: Aneta Dąbrowska
Gazeta Podatkowa nr 92 (1863) z dnia 2021-11-18

GOFIN poleca praktyczny serwis internetowy www.UmowyCywilnoprawne.pl