Pracownikom, oprócz urlopu wypoczynkowego i związanych z rodzicielstwem, przysługują także inne zwolnienia od pracy powiązane z sytuacją rodzinną lub z innymi okolicznościami czy zdarzeniami. Wynikają one z Kodeksu pracy, z przepisów wykonawczych do Kodeksu pracy albo z innych przepisów prawa. Ustawodawca określił, które ze zwolnień od pracy mają charakter odpłatny, a które nie gwarantują prawa do wynagrodzenia.
Zwolnienia wynikające z Kodeksu pracy
Większość zwolnień od pracy przewidzianych w Kodeksie pracy związana jest z realizacją uprawnień rodzicielskich. Do zwolnień tych należą:
- zwolnienie od pracy ciężarnej pracownicy na zalecone jej przez lekarza badania lekarskie przeprowadzane w związku z ciążą, jeżeli nie mogą być one wykonane po godzinach pracy (art. 185 § 2 K.p.),
- zwolnienie od pracy na 2 dni w ciągu roku kalendarzowego w razie wychowywania dziecka w wieku do 14 lat (art. 188 K.p.).
Za wskazane zwolnienia pracownica (pracownik) zachowuje prawo do wynagrodzenia.
Innymi zwolnieniami kodeksowymi, za które pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia, są dni wolne na poszukiwanie pracy (art. 37 K.p.) czy zwolnienie młodocianego od pracy na czas potrzebny do wzięcia udziału w zajęciach szkoleniowych (art. 198 K.p.). Ze zwolnień pozakodeksowych można wymienić zwolnienie od pracy pracownika niepełnosprawnego w stopniu znacznym lub umiarkowanym w celu uczestnictwa w turnusie rehabilitacyjnym (art. 20 ust. 1 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, Dz. U. z 2011 r. nr 127, poz. 721 ze zm.).
Urlopy związane ze zdarzeniami rodzinnymi
Uregulowania odnośnie płatnych zwolnień od pracy dotyczących okoliczności rodzinnych wynikają z § 15 rozporządzenia w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy… Za czas wymienionych w tabeli nr 1 okolicznościowych zwolnień od pracy pracownicy zachowują prawo do wynagrodzenia.
| Okoliczność | Wymiar zwolnienia | |
| ślub | pracownika | 2 dni |
| dziecka pracownika | 1 dzień | |
| urodzenie się | dziecka pracownika | 2 dni |
| zgon i pogrzeb | małżonka, dziecka, matki, ojca, macochy, ojczyma pracownika | 2 dni |
| brata, siostry, dziadka, babki, teścia, teściowej oraz innej osoby pozostającej na utrzymaniu lub pod bezpośrednią opieką pracownika | 1 dzień | |
Obowiązkowe zwolnienia od pracy
Rodzaje okoliczności i zdarzeń związanych z wezwaniem przez organ lub z uczestnictwem w określonych czynnościach, które obligują pracodawcę do udzielenia pracownikowi zwolnienia od pracy, wymienia rozporządzenie w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy… Niektóre z nich pozwalają pracownikowi na zachowanie prawa do wynagrodzenia, a niektóre mają charakter niepłatny. Przedstawiamy je w tabeli nr 2.
| Lp. | Cel | Czas zwolnienia | Charakter zwolnienia |
| 1 | stawiennictwo na wezwanie organu właściwego w zakresie powszechnego obowiązku obrony (§ 5 rozporządzenia) | na czas niezbędny w celu załatwienia sprawy będącej przedmiotem wezwania | niepłatne |
| 2 | stawiennictwo na wezwanie organu administracji rządowej lub samorządu terytorialnego, sądu, prokuratury, policji albo organu prowadzącego postępowanie w sprawach o wykroczenia (§ 6 rozporządzenia) | na czas niezbędny | niepłatne |
| 3 | stawiennictwo na wezwanie Najwyższej Izby Kontroli w charakterze świadka lub specjalisty (§ 10 rozporządzenia) | na czas niezbędny | niepłatne |
| 4 | wykonywanie czynności biegłego w postępowaniu administracyjnym, karnym przygotowawczym, sądowym lub przed kolegium do spraw wykroczeń (§ 7 rozporządzenia) | łącznie nie więcej niż 6 dni w ciągu roku kalendarzowego | niepłatne |
| 5 | uczestnictwo w posiedzeniu komisji pojednawczej w charakterze członka tej komisji (§ 8 rozporządzenia) | na czas niezbędny | niepłatne |
| 6 | uczestnictwo w posiedzeniu komisji pojednawczej w charakterze strony lub świadka w postępowaniu pojednawczym (§ 8 rozporządzenia) | na czas niezbędny | odpłatne |
| 7 | przeprowadzenie obowiązkowych badań lekarskich i szczepień ochronnych przewidzianych przepisami o zwalczaniu chorób zakaźnych, o zwalczaniu gruźlicy oraz o zwalczaniu chorób wenerycznych (§ 9 rozporządzenia) | na czas niezbędny | odpłatne |
| 8 | uczestnictwo członka Ochotniczej Straży Pożarnej (OSP) w działaniach ratowniczych (§ 11 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia) | na czas niezbędny | niepłatne |
| 9 | wypoczynek członka OSP po zakończeniu działań ratowniczych (§ 11 ust. 1 pkt 1 i ust. 2 rozporządzenia) | na czas niezbędny ustalony przez osobę kierującą | niepłatne |
| 10 | uczestnictwo członka OSP w szkoleniu pożarniczym (§ 11 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia) | łącznie nie więcej niż 6 dni w ciągu roku kalendarzowego | niepłatne |
| 11 | uczestnictwo członka GOPR w akcji ratowniczej (§ 11 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia) | na czas niezbędny | odpłatne |
| 12 | wypoczynek członka GOPR po zakończeniu akcji ratowniczej (§ 11 ust. 1 pkt 2 i ust. 2 rozporządzenia) | na czas niezbędny ustalony przez osobę kierującą | odpłatne |
| 13 | udział doraźnego członka ujętego na liście ministra właściwego do spraw transportu w postępowaniu Państwowej Komisji Badania Wypadków Kolejowych (§ 11 ust. 1 pkt 2a rozporządzenia) | na czas wyznaczony przez przewodniczącego | niepłatne |
| 14 | uczestnictwo członka ochotniczej drużyny ratowniczej działającej w brzegowej stacji ratowniczej Morskiej Służby Poszukiwania i Ratownictwa Służba „SAR” w akcji ratowniczej oraz udziału w szkoleniach (§ 11 ust. 1 pkt 2b rozporządzenia) | na czas niezbędny | odpłatne |
| 15 | wypoczynek członka SAR po zakończeniu akcji ratowniczej (§ 11 ust. 1 pkt 2b i ust. 2 rozporządzenia) | na czas niezbędny ustalony przez osobę kierującą | odpłatne |
| 16 | oddanie krwi przez krwiodawcę (§ 12 rozporządzenia) | na czas oznaczony przez stację krwiodawstwa | odpłatne |
| 17 | przeprowadzenie przez krwiodawcę zaleconych przez stację krwiodawstwa okresowych badań lekarskich, jeżeli nie mogą one być wykonane w czasie wolnym od pracy (§ 12 rozporządzenia) | na czas niezbędny | odpłatne |
| 18 | przeprowadzenie zajęć dydaktycznych w szkole zawodowej, w szkole wyższej, w placówce naukowej albo w jednostce badawczo-rozwojowej, a także szkolenia na kursie zawodowym (§ 13 rozporządzenia) | łącznie nie więcej niż 6 godzin w tygodniu lub 24 godziny w miesiącu | niepłatne |
| 19 | udział członka działającej u pracodawcy rady nadzorczej w posiedzeniach tej rady (§ 14 rozporządzenia) | na czas niezbędny | niepłatne |
Wynagrodzenie za czas płatnych zwolnień od pracy
Zasady obliczania wynagrodzenia za czas płatnych okolicznościowych nieobecności lub zwolnień od pracy określa rozporządzenie w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy. Przy ustalaniu wynagrodzenia za czas zwolnienia od pracy, jeżeli przepisy przewidują zachowanie przez pracownika prawa do wynagrodzenia, stosuje się zasady obowiązujące przy ustalaniu wynagrodzenia za urlop. Jednakże składniki wynagrodzenia ustalane w wysokości przeciętnej oblicza się z miesiąca, w którym przypadło zwolnienie od pracy (§ 5 rozporządzenia). W celu ustalenia wynagrodzenia za czas takiego płatnego zwolnienia należy określić podstawę wymiaru według zasad urlopowych, z uwzględnieniem różnicy dotyczącej składników w wysokości przeciętnej. Tak ustaloną podstawę wymiaru trzeba podzielić przez liczbę godzin, w czasie których pracownik wykonywał pracę w okresie, z którego została ona ustalona, czyli z bieżącego miesiąca. Otrzymane wynagrodzenie za jedną godzinę pracy należy pomnożyć przez liczbę godzin, jakie pracownik przepracowałby, gdyby nie korzystał ze zwolnienia od pracy.
Jeżeli pracownik otrzymuje wyłącznie składniki określone w stawce miesięcznej w stałej wysokości, uwzględnia się je w podstawie wymiaru w wysokości należnej w miesiącu korzystania ze zwolnienia od pracy. Przy tego rodzaju wynagrodzeniu nie wyodrębnia się wynagrodzenia za czas zwolnienia.
Rekompensata za utracony zarobek
Niektóre rodzaje zwolnień od pracy wymienione w rozporządzeniu w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy… mają charakter niepłatny, ale pracownikom przysługuje rekompensata za utracone zarobki. Rekompensatę tę wypłaca organ wzywający albo podmiot organizujący określone czynności, na podstawie zaświadczenia wystawionego przez pracodawcę. Rekompensata przysługuje w przypadku wezwania pracownika:
- do osobistego stawienia się przed organem właściwym w zakresie powszechnego obowiązku obrony,
- do stawienia się przed organem administracji rządowej lub samorządu terytorialnego, sądu, prokuratury, policji albo organem prowadzącym postępowanie w sprawach o wykroczenia,
- w celu wykonywania czynności biegłego w postępowaniu administracyjnym, karnym przygotowawczym, sądowym lub przed kolegium do spraw wykroczeń,
- w charakterze świadka w postępowaniu kontrolnym prowadzonym przez Najwyższą Izbę Kontroli i wezwania do udziału w tym postępowaniu w charakterze specjalisty,
- członka OSP do uczestnictwa w działaniach ratowniczych, przy wypoczynku koniecznym po ich zakończeniu oraz szkoleniach pożarniczych,
- do wykonywania obowiązku świadczeń osobistych, w trybie i na warunkach przewidzianych w odrębnych przepisach.
W podanych przypadkach odpowiednie organy bądź instytucje wypłacają pracownikowi rekompensatę pieniężną w wysokości i na warunkach przewidzianych w odrębnych przepisach, chyba że obowiązujące u danego pracodawcy przepisy prawa pracy przewidują zachowanie prawa do wynagrodzenia za czas zwolnienia od pracy (§ 16 ust. 2 rozporządzenia).
Przykład 1
Załóżmy, że pracownik – honorowy krwiodawca – zatrudniony na pełny etat, w dniu 17 kwietnia 2013 r. oddał krew. Z tego powodu nie przepracował całego dnia, czyli 8 godzin. Otrzymuje on wynagrodzenie wynoszące 18 zł na godzinę i zmienną premię liczoną procentowo od uzyskanego wynagrodzenia. W kwietniu 2013 r. miał do przepracowania 168 godzin, jednak ze względu na oddanie krwi przepracował o jeden dzień (8 godz.) mniej.
Pracownik za kwiecień 2013 r. za efektywną pracę (160 godz.) uzyskał wynagrodzenie wraz z premią w kwocie 3.312 zł. Wynagrodzenie ze składników zmiennych za okres nieobecności związanej z oddaniem krwi wyniosło 165,60 zł, co wynika z wyliczenia:
3.312 zł : (168 godz. – 8 godz.) = 20,70 zł,
20,70 zł x 8 godz. = 165,60 zł.
Przykład 2
Pełnoetatowemu pracownikowi w kwietniu 2013 r. urodziło się dziecko. W związku z tą okolicznością skorzystał z 2 dni (16 godz.) zwolnienia od pracy oraz z 5 dni urlopu wypoczynkowego. Pracownik otrzymuje stałe miesięczne wynagrodzenie w kwocie 2.800 zł oraz prowizję od sprzedaży. W kwietniu br. prowizja ta wyniosła 572,64 zł, a do przepracowania było 168 godz. Wynagrodzenie od zmiennych składników za czas zwolnienia okolicznościowego wyniosło 81,76 zł, zgodnie z wyliczeniem:
572,64 zł : (168 godz. – [(2 dni x 8 godz.) + (5 dni x 8 godz.)] = 5,11 zł,
5,11 zł x 16 godz. = 81,76 zł.
Pracodawca wypłacił pracownikowi stałe miesięczne wynagrodzenie w kwocie 2.800 zł, wynagrodzenie za czas zwolnienia okolicznościowego w kwocie 81,76 zł oraz wynagrodzenie od składników zmiennych za czas urlopu wypoczynkowego.
Podstawa prawna
Ustawa z dnia 26.06.1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 ze zm.)
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 15.05.1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy (Dz. U. nr 60, poz. 281 ze zm.)
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29.05.1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy… (Dz. U. nr 62, poz. 289 ze zm.)
autor: Ewa Madejek
Gazeta Podatkowa nr 33 (970) z dnia 2013-04-25
Jak bronić swoich praw w sporze z fiskusem? Wszystko na ten temat w poradniku na GOFIN.pl
