Kary umowne to niemal nieodłączny element wielu kontraktów gospodarczych, także tych w sprawie zamówień publicznych. Zajmują one ważną pozycję w każdej umowie i często to właśnie ich wysokość czy przesłanki zastosowania budzą największe kontrowersje w procesie negocjacji. Znaczenie mają także używane słowa, nawet jeśli w języku potocznym są równoznaczne (jak opóźnienie i zwłoka). Najwyższe są zwykle kary umowne zastrzegane na wypadek odstąpienia od umowy z winy drugiej strony. Warto jednak wiedzieć, że wykluczają one podobną sankcję za uprzednie opóźnienie.

Czym jest kara umowna?

W umowie można zastrzec, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy, czyli właśnie kary umownej. Wynika to z art. 483 § 1 Kodeksu cywilnego. W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody.

Kara umowna stanowi więc formę zryczałtowanego odszkodowania za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązań niepieniężnych.

Kiedy kary się wykluczają?

Kara umowna może sankcjonować niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Strony często przewidują kilka lub kilkanaście różnych przypadków, w których może się aktualizować obowiązek zapłaty kary. Dotyczą one zarówno sytuacji nienależytego wykonania zobowiązań (jak np. kary umowne za każdy dzień zwłoki w zakończeniu robót budowlanych), jak i ich całkowitego niewykonania (np. kary umowne za odstąpienie od umowy z winy wykonawcy). Co jednak istotne to brak możliwości dochodzenia jednej i drugiej kary praktycznie za to samo. Stanowisko wyłączające dopuszczalność równoczesnego żądania kar umownych zastrzeżonych na wypadek zwłoki lub opóźnienia oraz na wypadek odstąpienia od umowy znalazło potwierdzenie w orzecznictwie Sądu Najwyższego.

Specyfika kary za odstąpienie

W uchwale z dnia 18 lipca 2012 r. Sąd Najwyższy wskazał, iż „kara umowna jest związana z odpowiedzialnością odszkodowawczą za szkodę spowodowaną niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania niepieniężnego (poszczególnymi przejawami nienależytego wykonania zobowiązania). Natomiast odstąpienie od umowy nie jest ani nienależytym wykonaniem zobowiązania, ani niewykonaniem zobowiązania, lecz wykonaniem przez jedną ze stron stosunku obligacyjnego uprawnienia prawnokształtującego, realizowanego na podstawie postanowienia zawartego w umowie wzajemnej albo wynikającego z przepisów ustawy”.

Wśród nich są przepisy, które dotyczą uprawnienia do odstąpienia od umowy wzajemnej w następstwie okoliczności, za które odpowiedzialność ponosi dłużnik, w szczególności zwłoki w wykonaniu zobowiązania. W takich przypadkach dochodzi zazwyczaj do doznania szkody przez stronę, która skorzystała z uprawnienia do odstąpienia od umowy (np. przez inwestora), co powoduje powstanie obowiązku dłużnika (np. wykonawcy) naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Obowiązek ten wiąże się więc z odpowiedzialnością dłużnika za niewykonanie zobowiązania wynikającego z umowy wzajemnej, od której druga strona odstąpiła w następstwie, poprzedzającego skorzystanie z tego prawa, niewłaściwego postępowania dłużnika. Może to być zwłoka w wykonaniu zobowiązania.

Zatem w klauzulach umownych przewidujących karę umowną na wypadek odstąpienia od umowy nie chodzi o swego rodzaju sankcję finansową wobec dłużnika za samo skorzystanie przez stronę przeciwną z uprawnienia do odstąpienia od umowy, lecz o karę, której celem jest naprawienie szkody spowodowanej przez dłużnika niewykonaniem zobowiązania wynikającego z umowy, od której odstąpiono. Zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy można więc traktować jako formę uproszczenia redakcji warunków umowy pozwalającą na przyjęcie, że wypadki niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, które uprawniają stronę do odstąpienia od umowy, stanowią jednocześnie podstawę do domagania się zapłaty kary umownej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2007 r., sygn. akt III CSK 288/06).

Przykład

W § 11 ust. 1 umowy o roboty budowlane inwestor zastrzegł karę umowną w wysokości 20% wartości kontraktu (wynagrodzenia umownego brutto) na wypadek odstąpienia od umowy z winy wykonawcy. Nadto ten sam paragraf w ustępie 2 zawierał postanowienie przewidujące kary umowne w wysokości 0,2% wynagrodzenia za każdy dzień zwłoki w zakończeniu prac. Jako że wykonawca pozostawał w zwłoce w wykonaniu umowy przez okres 30 dni, inwestor wezwał go do ukończenia budynku w dodatkowym terminie 3 tygodni. Po jego upływie inwestor odstąpił od umowy. Wynagrodzenie za realizację inwestycji miało wynieść 400.000 zł. Po odstąpieniu od umowy z przyczyn zależnych od wykonawcy inwestor zażądał na podstawie § 11 ust. 1 i 2 zapłaty kary umownej w łącznej wysokości 32% wartości kontraktu, czyli 128.000 zł. Na sumę tę miała się składać sankcja za odstąpienie od umowy z winy wykonawcy – 20% wynagrodzenia, tj. 80.000 zł oraz dodatkowo 12% jako suma kar dziennych 0,2% wynagrodzenia × 60 dni, tj. 48.000 zł. W takim wypadku wykonawca może zapłacić tylko karę umowną za odstąpienie (niewykonanie zobowiązania) w kwocie 80.000 zł, odmawiając zapłaty reszty (kary umownej za zwłokę) w wysokości 48.000 zł.

Roszczenie o zapłatę kary umownej na wypadek zwłoki lub opóźnienia nie przysługuje stronie odstępującej od umowy wzajemnej, jeżeli w umowie zastrzeżono również taką karę w związku z odstąpieniem od umowy.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 2012 r., sygn. akt III CZP 39/12

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz. 93 ze zm.).

autor: Tomasz Konieczny

Gazeta Podatkowa nr 11 (948) z dnia 2013-02-07

Jakich wydatków nie zaliczamy do kosztów podatkowych? Wszystko na ten temat w poradniku na GOFIN.pl